Kalisz w 24 godziny, cz. 1 - wzdłuż pozostałości murów miejskich

Jakiś czas temu na profilu Facebook Calisia.pl zaproponowała swoim Czytelnikom, aby zgłaszali propozycje ciekawych miejsc dla turystów chcących poznać Kalisz w 24 godziny. Ciekawą propozycją może być spacer wzdłuż nieistniejących już w dużej mierze średniowiecznych murów obronnych pochodzących przede wszystkim z czasów kazimierzowskich, choć umocnienia wybudowane były już prawdopodobnie w czasie władania Bolesława Pobożnego lub Przemysła II.
Rozpoczynając wędrówkę po Kaliszu lokacyjnym stoimy na Moście Kamiennym, zwanym także Aleksandryjskim. Przed 1825 rokiem, kiedy go wybudowano, istniał tu drewniany Most Wrocławski, który przez wielu kaliszan nazywany był również Mostem Młyńskim. Architekt Sylwester Szpilowski wykonał projekt, który zakładał, że most będzie opierał się na 104 dębowych palach wbitych w dno rzeki, a Franciszek Reinstein nadzorował prace budowlane. Głównym budulcem konstrukcji są kamienne bloki, balustradę tworzą żeliwne tralki osadzone na piaskowcowym cokole, a całość dopełniają wmontowane po środku każdej balustrady kamienne ciosy. Wpatrując się dokładnie w kolejne elementy balustrady, zauważyć możemy łacińskie inskrypcje.
Schodząc z mostu kierujemy się w stronę plant wzdłuż Prosny z jednej strony, a z drugiej wzdłuż budynków stojących w miejscu kazimierzowskich murów obronnych. Dochodząc do kaliskich plant, spójrzmy w lewo, gdzie – po drugiej stronie rzeki – stoi tzw. Dom pod Aniołami. Warto nieco przyjrzeć się temu zabytkowi wpisanemu do Rejestru Zabytków po pozycją 129/A z 10.07.1968 r. Z „Ksiąg i akt hipotecznych sądów w Kaliszu” dowiedzieć się można, że prawdopodobnie już przed 1839 rokiem Wilchelm Eiselin (1782-1839) był właścicielem zabudowań, które istniały w hipotece nr 509. Na początku XX wieku budynki na popularnie przez kaliszan zwanym „cyplu”, kupił Kazimierz Weigt, chociaż w dokumentach z 1930 roku spotkać można także informację, że „budynek mieszkalny z ogrodem” należy do rodziny Żmidzińskich. I prawdopodobnie jest to prawda, ponieważ jak wynika z pism Jana Jarnuszkiewicza, administratora posesji, m.in. do Biura składania podań do władz administracyjnych: „Na [ówczesnej] ul. Piłsudskiego nr 31 są trzy budynki: browar Weigta, ‘Belweder’ Majewskiego i budynek mieszkalny z ogrodem Żmidzińskich”. Wśród starszych kaliszan można jeszcze usłyszeć o masońskich spotkaniach w willi, o kilku kaliskich Dorotkach, które mieszkały w drugim budynku nieopodal Domu pod Aniołami (m.in. o znanej wówczas Poli), czy o pięknym ogrodzie, funkcjonującym jeszcze w latach 80-tych XX wieku.
Idąc wzdłuż ul. Parczewskiego albo bardziej malowniczymi kaliskim plantami, po lewej stronie widzimy obiekt jeszcze mocniej zrujnowany niż widziany przed chwilą Dom pod Aniołami – to tzw. koszary Godebskiego, w których według przekazów miał mieszkać sam Godebski. I mimo, że już wielokrotnie obalana była ta teza, to niewątpliwie pozostałości budynku kierują naszą wyobraźnię ku minionej dawno już świetności miejsca.
Wracając na ul. Parczewskiego, między ul. Piskorzewską a Kanonicką, zauważyć możemy odrestaurowane zarysy średniowiecznych murów obronnych. U wylotu ul. Piskorzewskiej od połowy XIV w. do 1806 roku funkcjonowała brama miejska, a nazwa samej ulicy pochodzi prawdopodobnie od znajdującego się w tym miejscu rozległego zarzecza, które zalewane było wodami Prosny i występującymi w nim piskorzami.
Posuwając się dalej, przechodząc ul. Kanonicką, dochodzimy do najdłuższego zachowanego fragmentu murów obronnych wzniesionych na polecenie króla Kazimierza Wielkiego w Kaliszu, choć sposób układania cegieł we fragmentach murów wg „wątku wendyjskiego” świadczy, że kaliskie mury obronne powstawały już w XIII w – za panowania Bolesława Pobożnego lub Przemysła II. Niemniej to właśnie podczas panowania Kazimierza Wielkiego prowadzona była największa praca na rzecz kaliskiego systemu fortyfikacji. Stoimy na wprost zachowanego fragmentu murów, a za nim góruje bryła kaliskiej Katedry. Świątynia o gotyckim charakterze ufundowana została przez księcia Bolesława Pobożnego i błogosławioną Jolantę i budowana była w latach 1253-1257. Spośród ciekawych miejsc, zauważyć warto ołtarz Pięciu Krzyży oraz kaplicę Matki Bożej Pocieszenia. We wspomnianym ołtarzu widnieje barokowy rzeźbiony krucyfiks i cztery postaci: Mojżesz z wężem na krzyżu, św. Piotr, św. Andrzej oraz św. Helena cesarzowa – matka Konstantyna Wielkiego, która podróżując do Ziemi Świętej, odnalazła krzyż Chrystusa. Natomiast w kaplicy Matki Bożej Pocieszenia, zwanej także Kaplicą Polską lub Kaplicą „Pod orłami”) podziwiać można witraże i polichromię o tematyce patriotycznej wykonane przez Włodzimierza Tetmajera (brata przyrodniego Kazimierza Przerwy-Tetmajera). Największy sprzeciw carskich władz wzbudził obraz w polichromii – alegoria Umarłej Polski.
Warto także wrócić na kaliskie planty, gdzie w 1979 roku postawiony został pomnik-tablica pamiątkowa, tzw. Pomnik Książki. Upamiętnia on zasypanie kanału Babinki przez Niemców m.in. tysiącami książek z polskich i żydowskich bibliotek publicznych. Na tablicy przeczytamy, że: „Tu, w zasypanym korycie rzeki Prosny, hitlerowcy zniszczyli dziesiątki tysięcy książek ze zbiorów kaliskich bibliotek publicznych”
Idąc wzdłuż ul. Parczewskiego dochodzimy do I Liceum Ogólnokształcącego im. Adama Asnyka, którego budynek w stylu klasycystycznym wzniesiono ok. roku 1820 według projektu S. Szpilowskiego. Warto przypomnieć, że wśród wychowanków szkoły są: Adam Asnyk – poeta, Adam Chodyński – prawnik i wybitny kaliski historyk XIX w., Mieczysław Kościelniak – malarz i grafik, Jerzy Kryszak – aktor i satyryk, Edward Wende – prawnik i polityk, Stanisław Wojciechowski – prezydent Polski, czy Jan Ptaszyn Wróblewski – muzyk jazzowy i kompozytor.
Na terenie, na którym stoi gmach kaliskiego I LO, znajduje się Rezerwat Archeologiczny Zamku Kazimierzowskiego. Tematem przewodnim tej przechadzki są mury średniowieczne, a takie miejsce jak zamek jest jednym z najważniejszych punktów każdej fortyfikacji. Zbudowany w kształcie nieregularnego czworoboku, istniał od XIV do początku XIX wieku. Był to zamek o użytkowej powierzchni rzędu 4500 m2 na parterze i trzech piętrach. W Wielkopolsce takiej wielkości zamek nie miał sobie równych. Bywał tu fundator (Kazimierz Wielki), ale także książę Karol Luksemburski, późniejszy cesarz Karol IV, na Wielkanoc zazwyczaj bawił tu król Władysław Jagiełło, a także król Kazimierz Jagiellończyk. W 1956 roku przeprowadzono pierwsze badania archeologiczne. Obok zamku, w pobliżu obecnie stojącego pomnika Adama Asnyka, funkcjonowała wzniesiona w 1283 roku Brama Toruńska.
Przechodząc przez Plac Jana Pawła II, wchodzimy do kaliskiego parku, gdzie za Państwową Szkołą Muzyczną im. Henryka Melcera, a na tyłach Sanktuarium Św. Józefa, widzimy kolejny element pozostałości murów obronnych – Basztę Dorotkę. Budowla wchodziła w skład kazimierzowskich fortyfikacji w ich północno-wschodniej części. Co ciekawe, dopiero od XIX w. nazywana jest „Dorotką”. Wcześniej nazywana była „Skarbcem” lub „Carceres”. Nazwa, która obecnie istnieje w świadomości przede wszystkim kaliszan, ma swoje różne legendarne pochodzenie. Jedni mówią, że to na pamiątkę córki starosty, który nie pozwolił Dorocie na zamążpójście za ubogiego szewca Marcina. Inni natomiast przypominają o zamykaniu w baszcie grzesznie prowadzących się kobiet, owych „Dorotek”. Jakiekolwiek jest pochodzenie nazwy baszty, to niewątpliwie stanowi ona bardzo ciekawe miejsce na szlaku wędrowania wzdłuż dawnych fortyfikacji obronnych Kalisza.
Kierując się parkowymi alejkami, dochodzimy do obecnego budynku przedszkola a kiedyś tzw. kaliskiej hydropatii z lewej strony. Z prawej strony widzimy Basztę Artyleryjską na tyłach XVII-wiecznego kompleksu budynków pojezuickich.
Przechodzimy dalej obrzeżem parku, ale wejdźmy na kilka chwil w bramę ulicy Kadeckiej, która odchodzi od ul. Łaziennej. Na podwórzu zachowały się jeszcze fragmenty murów obronnych, w sposobie budowy których kryje się pewna ciekawostka. Wspomniany wcześniej sposób układania cegieł (według „wątku wedyjskiego”) może świadczyć o tym, że już albo Bolesław Pobożny, albo Przemysł II wybudował obwarowania wokół miasta lokacyjnego. Gotycki wątek sposobu ułożenia cegieł w innych zachowanych do dzisiaj fragmentach fortyfikacji Kalisza wskazuje już natomiast o kazimierzowskim czasie wzniesienia murów. W pozostałościach na ul. Kadeckiej widzimy przykład właśnie wcześniejszego istnienia kaliskich murów.
Idziemy wzdłuż Prosny płynącej w parku, gdzie w oddali zauważyć można gmach Teatru. My jednak kierujemy się dalej w stronę Mostu Kamiennego, czyli rozpoczęcia naszej wędrówki. Przed nami bryła kościoła i klasztoru oo. franciszkanów – ostatni fragment obronności Kalisza, który dzisiaj mamy okazję obejrzeć. Kościół p.w. św. Stanisław Biskupa Męczennika wybudowany został około 1257 roku dzięki królowi Bolesławowi Pobożnemu i jego żonie Jolancie. W 1339 roku kościół rozbudował Kazimierz Wielki – wzniesiono m.in. murowane zachodnie skrzydło klasztoru. Pożary Kalisza z lat 1573 i 1559 nie oszczędziły także i tego miejsca – kościół stracił najpierw dach, a następnie sklepienie. Na lata 1599 – 1632 przypadła gruntowa odbudowa budowli, a kilka lat później – także rozbudowa murowanego klasztoru, wzniesionego w miejscu dawnego, przede wszystkim drewnianego. Pod koniec XVIII w. przeprowadzono następne remonty zarówno kościoła, jak i klasztornych obiektów. Do dzisiejszego dnia ze średniowiecznych śladów obronności tego miejsca zachowały się jedynie relikty fortyfikacji, których fundamenty kryją się pod nawierzchnią ulic.
Kilkadziesiąt metrów dalej widzimy XIX-wieczny Most Kamienny, a zatem miejsce, skąd rozpoczynaliśmy spacer.
Warto poczytać:
Góral A., „Wykaz miejsc pamięci narodowej w Kaliszu”, Kalisz 2005
Kościelniak Wł., „Kalisz. Przewodnik”, Kalisz 2005
Kunicki B.M., "Ballady kaliskie", Kalisz 1991
Piękniewski J. M., „Średniowieczne mury obronne Kalisza. 750-lecie lokacji miasta”, Kalisz, 2007
Schlender G., „Kalisz i region kaliski. 260 pytań i odpowiedzi”, Kalisz 2010
Sobolewski P., „Kaliski kalejdoskop przewodnicki ‘09”, Kalisz 2010
Sobolewski P., „Kaliski kalejdoskop przewodnicki ‘10”, Kalisz 2011
www.katedra.kalisz.pl