7-miesięczne warsztaty układania czepców kaliskich ukończone

Zajęcia odbywały się w Centrum Kultury i Sztuki w Kaliszu przez siedem miesięcy. Wzięły w nich udział cztery uczestniczki, mieszkanki Południowej Wielkopolski, regionalne hafciarki i twórczynie ludowe: Donata Kaczocha z Głogowej, Anna Urbaniak z Sieroszewic, Honorata Majorowicz-Dahlke z Kalisza i Paulina Bajodek z Jankowa Przygodzkiego. Efektem zajęć od kwietnia do października 2024 roku jest dziesięć haftowanych i ułożonych tiulowych czepców, w trzech „kaliskich” formach: kopki, czepca z luźnymi tzw. bandażami oraz czepca z ozdobną kokardą. Prace były zaprezentowane podczas 20. Świątecznego Spotkania Folklorystów w CKiS w Kaliszu. Uczestniczki warsztatów przejęły od mistrzyni umiejętności i wiedzę, które pozwolą na kontynuację tradycji kaliskiego niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Warsztaty zostały dofinansowane ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z programu Kultura ludowa i tradycyjna – „Mistrz Tradycji”.

Warsztaty poprowadziła jedyna w regionie specjalistka z tej dziedziny, mistrzyni Jadwiga Sobczak z Kamiennej k. Błaszek, wnuczka dawnej mistrzyni Aleksandry Czeluściny z Liskowa. Czepce kaliskie to tradycyjne nakrycia głowy zamożnych mieszkanek podkaliskich wsi w drugiej połowie XIX wieku i początku XX aż do dwudziestolecia międzywojennego, kiedy noszono czepce „do obrazu”, czyli do asysty na procesje święta Boże Ciało. Po II wojnie światowej sztuka układania czepców w Południowej Wielkopolsce rozwinęła się dla odbiorczyń z powstających zespołów folklorystycznych. Obecnie działa siedem takich grup w powiecie kaliskim. Czepce z tego subregionu różnią się od innych wielkopolskich nakryć – formą i kształtem. Jedyną ich twórczynią i konserwatorką jest pani Jadwiga Sobczak.

Uczestniczki podczas siedmiu miesięcy warsztatów miały dużo nauki i pracy. Poznawały tajniki sztuki przechodząc kolejne etapy tworzenia. Na początku wycinały formy z bawełnianego tiulu na denko tworzące właściwe nakrycie głowy i bandaże tworzące wiązadła czepca. Następnie projektowały na tkaninie kaliskie wzory geometryczne i kwiatowe oraz haftowały je białą muliną w sposób przewlekany. Wycinały także długie wąskie paski tiulu i płótna, które miały posłużyć jako otoczka czepca oraz zdobienia w formie tiulek. Do bandaży należało też doszyć bawełniane fabryczne koronki. Po długich tygodniach haftowania przychodził czas na pranie i krochmalenie wszystkich elementów, a potem ponowne krochmalenie i prasowanie na mokro poszczególnych części czepca. Końcówka warsztatów była już łatwiejsza. Należało pozawijać tiulowe paski – za pomocą rozgrzanych rurkowatych metalowych nożyc – do postaci wachlarzowato ułożonych tiulek, które następnie można było doszyć do odpowiednio złożonego w formę koszykowatą czepca. Do denka uczestniczki przyszywały bandaże – czy to luźne puszczone wiązadła, czy też bandy do wiązania w kokardę, którą trzeba było misternie ułożyć i przyszyć. Kopki nie posiadały wiązadeł, natomiast uczennice musiały utworzyć specjalny tunelik na ściągacz, ułożyć szeroką tiulkę nad czoło i naszyć dodatkową koronkę fabryczną zakrywającą zaszycia. Podczas warsztatów z Jadwigą Sobczak powstało dziesięć czepców z okolic Kalisza w kilku różnych formach: trzy kopki z sadłem, cztery czepce z luźno puszczonymi bandażami i trzy czepce z kokardą zwaną motylem.

Hafciarki zwiedziły także Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej w Kaliszu, gdzie zobaczyły wystawę stałą z eksponatami etnograficznymi. Oglądały także różnorodne czepce w typie kaliskim oraz z innych regionów Wielkopolski, znajdujące się w zbiorach kaliskiego muzeum. Kilkadziesiąt nakryć głowy haftowanych na tiulu ukazało bogactwo zdobień i żmudną pracę ręczną hafciarek działających w Kaliszu i w okolicach przed stu laty. Pani Jadwiga mogła zobaczyć i przymierzyć czepce swojej babci i nauczycielki, mistrzyni Aleksandry Czeluściny z Liskowa, laureatki Nagrody im. O. Kolberga.

Warsztaty zakończyły się pod koniec października wyhaftowaniem przez każdą uczestniczkę po dwa lub trzy czepce, które pozostaną ich własnością. Zaprezentowaliśmy je na wystawie w Centrum Kultury i Sztuki w Kaliszu podczas 20. Świątecznego Spotkania Folklorystów. Przebieg poszczególne etapów działań warsztatowych pokażemy w reportażu oraz w ulotce promocyjnej.

Nauka szycia czepców kaliskich wpisuje się w wieloletni plan CKiS w Kaliszu przekazywania kolejnym, młodszym pokoleniom rzemiosła regionalnego od mistrzów tradycji. Dzięki dofinansowaniu MKiDN odbyły się już warsztaty haftowania i układania czepców wielkopolskich ze Stanisławą Kowalską (2017), dwukrotnie warsztaty haftu nasnuwanego z Zofią Talarowską (2019) i z Jolantą Łukaszewską (2023), warsztaty koronki zwanej frywolitką z Eugenią Wieczorek (2020) oraz warsztaty tworzenia tradycyjnych ozdób z papieru z Jolantą Majorowicz (2021).

Pani Jadwiga Sobczak z domu Czelusta mieszka we wsi Kamienna k. Błaszek, niedaleko Kalisza. Układania czepców kaliskich i haftowania na tiulu uczyła się od najmłodszych lat w domu rodzinnym od swojej babki Aleksandry Czeluściny z Liskowa (1897-1985), wybitnej czepkarki i hafciarki, nagrodzonej Nagrodą im. Oskara Kolberga w 1976 roku. Jadwiga Sobczakowa już w wieku 16 lat sama wykonywała czepce kaliskie. Zajmuje się tą dziedziną nieprzerwanie od czterdziestu lat. Po zakończeniu pracy zawodowej poświęciła się zupełnie hafciarstwu. Wykonuje czepce kopkowe i czepce z bandami, a także zajmuje się konserwacją zabytkowych zbiorów oraz praniem współcześnie noszonych czepców przez zespoły śpiewacze. Haftuje również na zamówienie. Wykonała czepce dla kaliskich zespołów „Piwonice” z Kalisza, „Cekowianki”, „Korzeniewianki”, „Liskowianie” i „Opatowianie”. Sama projektuje wzory, podglądając motywy na różnych tkaninach, które umieszcza następnie w swoich haftach. Bazuje również na wzorach i wyrobach starszych hafciarek. Jest jedyną specjalistką w tej dziedzinie. W grudniu 2024 została odznaczona Odznaką Honorową „Za Zasługi dla Województwa Wielkopolskiego”, najwyższym odznaczeniem w regionie.